In de gezondheidszorg kunnen we verrassend veel leren van onze naaste verwanten: de chimpansees. Wineke Schoo, gedragsbioloog en directeur van de Nederlandse Vereniging van Dierentuinen hield tijdens ons lustrum evenement op 4 februari een prikkelende lezing over chimpansees en wat wij mensen van ze kunnen leren. In dit artikel vatten we de belangrijkste lessen voor je samen over samenwerking, leiderschap en verandering.
Leiderschap is meer dan alleen dominantie
Vaak wordt gedacht dat de leider van de groep, de alfaman, vooral een sterke man is, een bullebak die aan iedereen laat weten dat hij de baas is. Het ligt echter veel genuanceerder: een alfaman is sterk, maar niet per se de sterkste van de groep. Wineke vertelt: “het gaat niet zo zeer over het ego, maar over het ecosysteem waarin ze zich bevinden: veel belangrijker dan kracht zijn de empathische en diplomatieke kwaliteiten van de alfaman. Hij zoekt naar samenwerking, smeedt coalities om zijn positie te verkrijgen en te behouden, bewaakt de vrede en grijpt in waar nodig. Hij verleent gunsten aan andere apen uit de groep en in ruil daarvoor krijgt hij vertrouwen en steun. Bovendien is hij een meester in verzoenen.”
Chimpansees pesten niet
Na twintig jaar Burgers’ Zoo maakte Wineke een uitstapje naar de zorg. Ze werkte als teamhoofd Polikliniek Neurocentrum en Klinische Neurofysiologie. “Hier werd voor mij wederom bevestigd dat het gedrag van mensen en chimpansees vaak niet zo ver van elkaar af ligt, behalve misschien het pestgedrag en dan met name de acceptatie daarvan door de groep. Want mensen pesten altijd en overal. Een organisatie is eigenlijk niets meer dan de som van een groep mensen die bepaald gedrag vertonen,” zegt Wineke. “Het gaat uiteindelijk om het gedrag dat vertoond wordt in de groep en hoe de rest daarmee omgaat. Volwassen chimpansees pesten niet. Je mag het doen tot je een bepaalde leeftijd bereikt, maar daarna wordt het niet meer geaccepteerd. Als je het toch doet, word je gecorrigeerd door iemand uit de groep en die zal altijd ondersteund worden door de rest van de groep.”
Verantwoordelijkheid
Chimpansees accepteren ook geen incompetente leiders. Als een leider niet functioneert, bijvoorbeeld omdat hij niet goed voor de groep zorgt, wordt hij afgezet door de groep. In (zorg)organisaties werkt dit anders: leidinggevenden worden meestal benoemd van bovenaf. “Natuurlijk zeg ik niet dat alle door het management benoemde leidinggevenden incompetent zijn. Maar wij mensen zijn eigenlijk de enige diersoort die incompetente leiders accepteren,” vertelt Wineke. “Het zou het veel logischer zijn als een groep mensen de leidinggevende kiest. Bij bijna alle diersoorten zijn er zo nu en dan schermutselingen om de macht, maar we zien dat een nieuwe leider uiteindelijk in het zadel wordt gehouden door de dieren eronder. Als groep heb je daarover dus een enorme macht.”
De kunst van verzoenen
Het rechtvaardigheidsgevoel van chimpansees is te vergelijken met dat van mensen. Wederkerigheid en samenwerking zijn belangrijke begrippen. Wineke: “Ik doe iets voor jou, jij doet iets voor mij. Daarnaast zijn er zeer duidelijke sociale normen en waarden. De stabiliteit van de groep is essentieel, alleen als groep zijn ze veilig en zullen ze overleven. Conflicten worden daarom snel opgelost en het overschrijden van normen en waarden wordt niet geaccepteerd. En de hele groep is hiervoor verantwoordelijk. Iedereen kan leiderschap tonen door een ander te corrigeren voor onacceptabel gedrag. En soms moet een ander lid van de groep een handje helpen om twee kemphanen te verzoenen.”
Belangrijkste lessen voor de zorg
In veel hiërarchische organisaties wordt bij het vertonen van onacceptabel gedrag gewezen naar de baas, die moet het oplossen. “Maar je moet het als groep oplossen” vindt Wineke. “Ik ging in het begin op het secretariaat bij de secretaresses zitten omdat ik wilde zien hoe het eraan toeging, als gedragsbioloog ben ik toch gefocust op gedrag. Een medisch specialist kwam op een gegeven moment bulderend de kamer van de secretaresses binnen. En iedereen in de kamer accepteerde dit gedrag als normaal, dat vond ik ongelofelijk! Later heb ik deze persoon hierop aangesproken. Hij zei dat er nog nooit door iemand wat van was gezegd. Ook de betreffende secretaresse heb ik later aangesproken en gezegd dat dit geen normaal gedrag was, dat ze dat niet hoeft te accepteren en dat ik het ook nooit zal accepteren. Daarna is het niet meer gebeurd.”
Gevraagd naar de belangrijkste lessen voor de zorg, zegt Wineke: “In zorgorganisaties wordt veel gepraat over onze normen en waarden, maar we vergeten vaak dat het ons gedrag is dat telt. Als leidinggevende moet je dus veel op er werkvloer zijn. Ten eerste om het gedrag van de groep te observeren, maar ook om zelf het juiste gedrag te vertonen. Vervolgens kun je benoemen wat er goed gaat en ook wat niet. Onacceptabel gedrag benoemen is de eerste stap van het corrigeren. En als dat niet voldoende blijkt te zijn, moet je er consequenties aan verbinden.”
Dus… Een oproep tot meer apengedrag?
Natuurlijk willen we met dit artikel niet zeggen dat iedereen in de zorg zich als een chimpansee zou moeten gaan gedragen. Toch hopen we jullie hiermee te inspireren om soms wat meer apengedrag te vertonen: observeer het gedrag van anderen, corrigeer ongewenst gedrag – daarvoor hoef je geen alfaman of alfavrouw te zijn – en smeed coalities en leer verzoenen!
